Launatengd gjöld hafa verið þyrnir í augum margra launagreiðenda, enda geta þessi lögbundnu gjöld verið kostnaður allt að 30% ofan á umsamin laun starfsfólks. Launatengd gjöld eru í raun margir gjaldliðir sem hver og einn reiknast sem hlutfall af umsömdum launum. Stærstu launatengdu gjöldin eru lögbundið framlag launagreiðenda í lífeyrissjóð (11,5%) og reiknað orlof starfsfólks (10,17%-13,04% eftir réttindum). Hlutfall helstu launatengdra gjalda má sjá hér í töflu:
| Launatengd gjöld launagreiðenda nú | Hlutfall |
| Til jöfnunar/lækkunar örorkubyrði lífeyrissjóða | 0,325% |
| Til fæðingarorlofssjóðs til að samræma fjölskyldu- og atvinnulíf | 1,1% |
| Til lífeyris- og slysatrygginga hjá Tryggingastofnun | 3,475% |
| Atvinnutryggingagjald til Atvinnuleysistryggingasjóðs | 1,35% |
| Ábyrgðasjóður launa greiðslu á kröfum um vangoldin laun og álíka kröfur | 0,05% |
| Markaðsgjald, til rekstrar á Íslandsstofu | 0,05% |
| Lögbundið framlag vinnuveitanda í lífeyrissjóð | 11,5% |
| Framlag í endurhæfingarsjóð | 0,1% |
| Reiknað orlof starfsfólks | 10,17%-13,04% |
| Mótframlag vegna valfrjáls séreignasparnaðar starfsfólks | 2% |
Launatengd gjöld og grunninnkoma
Í dag standa launatengd gjöld atvinnurekenda að mestu undir félagslega bótakerfinu. Bætur eru skertar og tekjutengdar með þeirri afleiðingu að þær skila sér illa til að efla atvinnulíf í landinu með því að efla frumkvæði og hæfni allra landsbúa til að taka þátt í vinnumarkaði. Sé landsbúum boðið upp á réttindi í stað skilyrtra bóta munu fleiri tekið þátt í að skapa atvinnutækifæri. Grunninnkoma fyrir alla (borgaralaun) er sú hugmynd að allir landsbúar eigi að hafi réttindi á því að fá greidda fasta mánaðarlega grunninnkomu sem tryggir lágmarks lífsviðurværi, að upphæð sem ræðst að lögfestu og vísitölutryggðu grunnframfærsluviðmiði.
Flestir hugsa strax út frá gildandi hagkerfi og segja að grunninnkoma fyrir alla sé of dýr. Svarið er nei, því um leið og grunninnkoma verður að réttindum aukast tekjur ríkissjóðs bæði í formi tekjuskatts einstaklinga og virðisaukaskatts, sem eru tveir stærstu tekjuliðir hins opinbera. Einnig þarf margt að breytast í hagkerfinu* og á vinnumarkaði til að nýju réttindin bæti hagkerfið. Um leið og ráðist verður í að afnema krónuskerðingar bóta og hækkunar persónuafsláttar upp í lágmarks framfærsluviðmið, þarf aðgerðir til að lækka verðlag húsnæðis og matvæla. En augljóslega aukast tækifæri bæði lágtekjufólks og skapandi fólks til að bæta við eigin tekjur og auka um leið tekjur ríkissjóðs.
Lækkun launatengdra gjalda
Með tilkomu grunninnkomu fyrir alla verður mögulegt að leggja mörg launatengd gjöld af og gera önnur valfrjáls fyrir starfsfólk. Það má leggja avinnuleysisbætur niður í skrefum jafnframt því að afnema með öllu kröfu um krónu á móti krónuskerðingar sem tíðkast hafa í atvinnubótakerfinu. Eftirlitskerfi Vinnumálastofnunar með innkomu fólks má leggja af því eina eftirlitshlutverkið sem þörf er á hjá Ríkisskattstjóra þar sem fylgst verður með því að bæði launagreiðendur og launþegar greiði gjöld og skatta í samræmi við lög. Þannig geta launagreiðendur sleppt að greiða atvinnutryggingagjaldið 1,35%.
Það má aftengja lögbundnar greiðslur í lífeyrissjóði því grunninnkoma mun sjá til þess að allir landsbúar verða með grunnviðurværi tryggt æfilangt. Lífeyrissjóðsgreiðslur geta þá orðið valfrjálsar fyrir hvern og einn landsbúa, án framlags fyrirtækja. Sama á við um séreignasparnað, þar sem launagreiðendum er gert að greiða 2% sem mótframlag ef starfsfólk velur að leggja 2% eða meira af launum sínum í séreignasparnað.
Annar stór liður í launatengdum gjöldum eru orlofsgreiðslur sem reiknast 10,7% af nettó umsömdum launum fyrir 24 daga orlof. Það er vel hægt að hugsa sér að leggja megi lögbundnar orlofsgreiðslur niður þegar allir landsbúar hafa rétt á grunninnkomu þegar þeir fá samþykkt frí frá vinnu. Einnig má ímynda sér að starfsfólk eða stéttarfélög geti samið við launagreiðendur um að greiða í orlofssjóði, t.d. Í ráðningasamningi, án þess að ríkið sé með lagasetningu þar um.
Í stað þess að allir launagreiðendur séu að greiða í ábyrgðasjóð launa 0,05% þaðan sem sækja má greiðslu á kröfum um vangoldin laun, bætur vegna slita á ráðningarsamningi, ógreitt orlof, bætur vegna vinnuslysa og álíka, má alveg hugsa sér markaðslausn þar sem launagreiðendur greiði tryggingagjald sem samsvarar 3-6 mánaða launum á lokaðan reikning fyrir hvern starfskraft, en geta fengið féð til baka við starfslok ef launagreiðandinn hefur staðið skil á öllum greiðslum.
Launatengd gjöld framtíðar
Þegar búið er að afnema gjöld sem nefnd eru hér að ofan, ásamt greiðslum launagreiðenda til reksturs ríkisstofnunarinnar Íslandsstofu, sem varla þarf að orðlengja hversu fáránlegt er. Standa eftir launatengd gjöld sem eru ríflega rúmlega helmingi lægri en nú er, eða um 10-12% ofan á hverja launagreiðslu. Gjöldin sem eftir standa má kalla samfélagslega ábyrgð launagreiðenda til að tryggja mannauð í samfélaginu.
| Hugmyndir um launatengd gjöld framtíðar | Hlutfall |
| “Almannatryggingagjald” til meðferðarúrræða og slysatrygginga | 3-4% |
| “Barnabótatryggingagjald” til að greiða fyrir úrræðum fyrir ólögráða einstaklinga | 3-4% |
| “Örorkutryggingargjald” til úrræða fyrir fólks með skerta vinnugetu | 4-5% |
| …eða… | |
| Önnur hugmynd gæti verið: “Samfélagsgjald” | ca. 11% |
Í stað núverandi framlags launagreiðenda til atvinnuleysis, lífeyris- og slysatrygginga, í endurhæfingasjóði, í fæðingarorlofssjóði og örorkusjóði geta komið einn, tveir eða þrír gjaldliðir þar sem launagreiðendum er gert að axla samfélagslega ábyrgð með því að greiða fyrir vinnutengd meðferðarúrræði, slysatryggingar og álíka, einnig fyrir úrræði fyrir ólögráða einstaklinga til eflingar atvinnuþátttöku og jafnvel örorkutrygginagjald sem færi til fólks með skerta vinnugetu, þar eru ótal hugmyndir og þarfir til atvinnuskapandi úrræða. Markmið “samfélagsábyrgðargjalds” væri að fyrirtæki stuðli að eflingu vinnumarkaðar á Íslandi.
Þegar allir landsbúar eiga rétt á grunninnkomu er ljóst að launatengd gjöld atvinnurekenda geta lækkað úr 20%-30% niður í 10%-12% af launakostnaði. Það ætti nú að gleðja marga launagreiðendur og hvetja til að skoða nýja kosti í samskiptum við ríki og starfsfólk. Samfélagi þar sem meginhlutverk ríkisins er að tryggja frelsi og réttindi með grunninnkomu fyrir alla og tækla í leiðinni atvinnuleysi, fátækt og réttindi þeirra sem hafa skerta vinnugetu eða kjósa að vinna á öðrum vettvangi, eins og fjölskyldu- og heimilisstörf, sjálboðastörf, skapandi störf svo sem listsköpun eða rannsóknarstörf eða ná árangri í íþróttum, svo nokkur dæmi séu nefnd.
* Lesa má enn fleiri hugmyndir um hagræðingar og úrbætur í skattkerfinu í nýlegum skýrslum:
– Úttekt á íslensku skattkerfi, 2016
https://www.stjornarradid.is/media/forsaetisraduneyti-media/media/Skyrslur/uttekt-a-skattkefinu.pdf
– Sanngjörn dreifing skattbyrðar, 2019
https://efling.is/wp-content/uploads/2019/02/Sanngjo%CC%88rn-dreIfing-skattbyr%C3%B0ar-lokaproof_A.pdf
– Eða samanburð á nokkrum efnistökum þessara skýrslna
Samanburður á tillögum til úrbóta í skattamálum.